در شرایطی وزارت صنعت، معدن و تجارت با حذف برچسب قیمت برخی کالاهای مصرفی، آزادسازی را کلید زد که به اعتقاد برخی کارشناسان با توجه به فضای شکل گرفته در اقتصاد کشور، امکان آزادسازی قیمت خودرو دور از ذهن نیست. در آخرین روز فعالیت کاری دولت یازدهم، محمدرضا نعمت‌زاده وزیر صنعت، معدن و تجارت با ابلاغ نامه‌ای نسبت به حذف برچسب قیمت از روی برخی کالاها اقدام کرد. پس از نعمت‌زاده، محمد شریعتمداری وزیر صنعت، معدن و تجارت دولت دوازدهم نیز با تغییراتی در تعداد این کالاها، اقدام نعمت‌زاده را درباره آزادسازی این محصولات تایید کرد.
از آنجا که آزادسازی قیمت خواست بسیاری از تولید‌کنندگان و حتی اقتصاددانان برجسته کشور است؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد که این خواست با حذف برچسب قیمتی برخی مواد خوراکی قابل تسریع به دیگر کالاهای مصرفی باشد. یکی از بخش‌هایی که در این زمینه مورد بحث قرار گرفته است، آزادسازی قیمت خودرو است، موضوعی که دست‌اندرکاران صنعت خودرو طی سال‌های گذشته تاکید بسیاری بر آن داشته‌اند. به اعتقاد آنها قیمت‌گذاری دستوری چالش‌های بسیاری را برای خودروسازان ایجاد کرده است. با این حساب، در شرایط کنونی که بحث حذف قیمت‌گذاری دستوری در برخی کالاهای مصرفی صورت گرفته، این دسته از کارشناسان تاکید دارند، دولت می‌تواند از فضای ایجاد شده به‌منظور آزادسازی قیمت خودرو بهره ببرد. در شرایطی این موضوع عنوان می‌شود که محمدرضا نعمت‌زاده، وزیر پیشین صنعت یکی از مدافعان تعیین قیمت خودرو براساس عرضه و تقاضای بازار بود. هر چند نعمت‌زاده دو باربا ارسال نامه به شورای اقتصاد خواستار خروج قیمت‌گذاری دستوری خودرو شد، اما این شورا با تاکید بر بازار انحصاری خودرو همچنان بر قیمت‌گذاری از سوی شورای رقابت اصرار دارد.در این بین به‌رغم آنکه خودروسازان از مناسبات موجود میان خود و شورای رقابت ناراضی بودند و هستند، اما همواره تلاش کردند، قیمت خودرو را براساس یک تفاهم مشترک تعیین کنند.با وجود این، در شرایط کنونی که خودروسازان داخلی بار دیگر همکاری مشترک خود با خودروسازان جهانی را از سر گرفته‌اند، کارشناسان تاکید دارند، فضا برای آزادسازی قیمت خودرو فراهم شده است، زیرا قیمت‌گذاری یکی از موانع پیش‌روی خودروسازان برای جذب سرمایه خارجی به حساب می‌آید. بر این اساس این دیدگاه شکل گرفته است که دولت می‌تواند با پیگیری این موضوع از نهادهای بالادستی فضایی را فراهم کند تا تعیین قیمت در حاشیه بازار صورت بگیرد و خودروسازان در یک فضای رقابتی بتوانند به مشتریان خودرو، کالا و خدمات ارایه کنند.
آزادسازی قیمت خودرو؟
حذف قیمت‌گذاری دستوری یکی از موضوعات مورد توجه خودروسازان است که به‌نظر می‌رسد، دستیابی به آن نیازمند برنامه‌ریزی دولت در مباحث کلان است. با وجود این، در شرایط کنونی انعقاد قراردادهای خارجی در صنعت خودرو به یکی از امیدهای کارشناسان برای افزایش رقابت در بازار خودرو کشور تبدیل شده است؛ چراکه به اعتقاد بسیاری از تحلیل‌گران بازار، حضور سرمایه‌گذاران خارجی در خودروسازی موجب توسعه، تنوع‌بخشی و افزایش رقابت در بازار خودرو کشور می‌شود. بر این اساس برخی از کارشناسان صنعت خودرو تاکید دارند در شرایط پساتحریم که خودروسازان خارجی براساس مدل‌های همکاری متعدد در بازار ایران حضور پیدا کرده‌اند، موقعیت مناسبی است تا آزادسازی قیمت خودرو نیز کلید زده شود تا از این طریق خودروسازی ایران بتواند قیمت محصولات خود را براساس عرضه و تقاضا تعیین کند.در این مورد، سعید مدنی مدیرعامل پیشین شرکت سایپا در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» می‌گوید: دولت یازدهم تمایل بسیاری به آزادسازی قیمت خودرو داشت، اما به‌دلیل آنکه قیمت‌گذاری خودرو زیر نظر شورای رقابت است و این نهاد نیز به‌صورت مستقل عمل می‌کند، این بحث عملیاتی نشد.وی با بیان اینکه فضای پساتحریم موقعیت مناسبی برای پیگیری این هدف است، عنوان می‌کند: در شرایط کنونی چانه‌زنی برای آزادسازی قیمت باید صورت بگیرد تا از این طریق شرکت‌های خودروساز نیز بتوانند در یک فضای رقابتی فعالیت و امور توسعه‌ای خود را دنبال کنند.
وی با بیان اینکه قیمت‌گذاری دستوری طی سال‌های گذشته افزایش هزینه‌های تولید خودرو را به‌دنبال داشته است، می‌گوید: در حال حاضر دو خودروساز بزرگ کشور به‌دلیل تثبیت قیمت‌ها طی 15 سال گذشته با مشکلات بسیاری مواجه شدند؛ یکی از این مشکلات افزایش هزینه تامین مالی تولید بوده که اثرات خود را بر قیمت تمام شده خودرو برجا گذاشته است. وی معتقد است که آزادسازی می‌تواند بخشی از مشکلات خودروسازان را حل و فصل کند، زیرا خودروساز قیمت را براساس هزینه‌های تولید تعیین خواهد کرد.وی با بیان اینکه این موضوع قطعا به افزایش قیمت ختم نخواهد شد، زیرا تیراژ تعیین‌کننده قیمت خودرو است، عنوان می‌کند: در حال حاضر خودروسازان تمایلی ندارند با کمبود عرضه، قیمت را بالا ببرند چون تولید تحت عوامل مشخصی صورت می‌گیرد و دولت نیز بر برنامه‌های خودروسازان نظارت ویژه دارد. سعید مدنی معتقد است که در شرایط کنونی بازار خودرو رقابتی شده و مشتری می‌تواند از میان محصولات متنوع دست به انتخاب بزند و قطعا آزادسازی، شرایط رقابت در بازار را تشدید خواهد کرد.
در شرایطی این کارشناس معتقد است که قیمت تمام شده و تیراژ، تعیین‌کننده قیمت است که نحوه محاسبه قيمت خودرو به عوامل مختلفي وابسته است. برخي از اين عوامل به مولفه‌هاي داخلي شركت خودروساز و هزينه‌هاي مرتبط با توليد خودرو مربوط مي‌شود و برخي ديگر به شاخص‌هاي اقتصادي كشور. مهم‌ترين عامل داخلي تعيين‌كننده قيمت خودرو همان شاخص قيمت تمام شده است كه عموما مجموع هزينه‌هاي مواد مصرفي و قطعات مونتاژ شده، هزينه حقوق و دستمزد، هزينه سهم خدمات و ساير منابع مصرفي نظير منابع انرژي، هزينه‌هاي توزيع و فروش و نهايتا هزينه مربوط به منابع مالي را در بر مي‌گيرد. در این بین نرخ بهره‌وري در محاسبه تك‌تك شاخص‌هاي اثرگذار در قيمت تمام شده، بسيار تعيين‌كننده است، موضوعی که امکان تولید رقابتی را از شرکت‌های خودروساز سلب کرده است.بر این اساس این امر محرز است که رتبه خودرو در هرم تقاضا و ميزان استقبالي كه به دلايل خاص كيفي يا ويژگي‌هاي ممتاز طراحي ممكن است از آن خودرو بشود، مي‌تواند ارزش نرخ‌گذاري آن را در بازار افزايش دهد. در شرایطی این عوامل نقش مهمی در تعیین قیمت خودرو دارند که کارشناسان معتقدند، در ايران به‌دليل عدم‌برخورداري از يك بازار آزاد براي توليد و فروش و همچنين دولتي بودن مديريت صنعت خودرو، تاكنون هيچ‌گاه نتوانسته‌ايم براساس این استانداردها به قيمت‌گذاري يك خودرو بپردازیم.
در این مورد، حسن کریمی سنجری کارشناس صنعت خودرو در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» می‌گوید: عدم‌امكان توليد رقابتي در خودروسازي ايران به‌دليل برخوردار نبودن از فضاي كسب‌و‌كار و نيز نرخ بهره‌وري پايين است؛ در صورتی که این موارد حل شود، می‌توان نسبت به آزادسازی قیمت اقدام کرد.وی با اشاره به اینکه قیمت‌گذاری براساس حاشیه بازار، وضعیتی مطلوب در صنعت خودرو ایران محسوب می‌شود، می‌گوید: در یک شرایط رقابتی، عرضه و تقاضا باید قیمت خودرو را تعیین کند و مفهوم این موضوع در بازار خودرو ایران به آن معنا است که شورای رقابت دخالتی در قیمت‌گذاری نداشته باشد.وی با بیان اینکه حذف برچسب قیمت از برخی کالاها از سوی وزارت صنعت اقدام بسیار مهمی است که امکان شکل‌گیری آن در سایر بنگاه‌های تولیدی وجود دارد، عنوان می‌کند: خودرو جزو کالاهایی است که به‌دلیل شرایط انحصاری در برخی مدل‌ها از سوی شورای رقابت قیمت‌گذاری می‌شود، بنابراین خودروسازان به‌منظور پیش‌رفتن به سمت آزادسازی قیمت در ابتدا باید از سد شورای رقابت عبور کنند.
وی با بیان اینکه شاخص یک بازار آزاد و رقابتی آن است که قیمت دستوری در آن مطرح نباشد، می‌گوید: مشکل اصلی در آزاد نشدن قیمت خودرو، مدیریت عرضه از سوی شرکت‌های تولیدکننده است که افزایش قیمت را به‌دنبال دارد. در چنین شرایطی اگر وزارت صنعت بتواند بر روند تولید و عرضه نظارت کند می‌تواند شرایط آزادسازی قیمت را فراهم بیاورد.به اعتقاد وی، دولت باید شرکت خودروساز را مجبور کند که از روند عرضه پایدار برخوردار باشد و اگر شرکت‌ها امکان عرضه نداشتند، برای آنها تدبیر لازم اندیشیده و از فروش‌شان جلوگیری کند. وی تاکید دارد: این اقدام برای شورای رقابت به‌دلیل اینکه نیاز به تسلط فنی در مباحث تولید و فروش شرکت‌های خودروساز دارد، بسیار پیچیده و سخت است به این ترتیب این شورا کار را راحت‌ترکرده و قیمت‌گذاری دستوری را انجام می‌دهد.
نشانه‌های رقابتی شدن بازار خودرو
بسیاری از کارشناسان مهم‌ترين نشانه انحصاري بودن صنعت خودرو ایران را بحث تعرفه واردات خودرو و اعمال انواع محدودیت‌ها به نفع صنعت خودرو کشور عنوان می‌کنند و معتقدند به این دلیل هرگز نمی‌توان مانند ساير كشورها، نسبت به تعیین قیمت رقابتي خودرو اقدام کرد؛ بنابراین مباحث حمایتی از تولیدات داخلی موجب شده که صنعت خودرو ایران در یک فضای ایزوله فعالیت کند.در این بین کارشناسان تاکید دارند، ضعف بهره‌وری، وجود هزینه‌های مازاد و سود بالای تسهیلات دریافتی باعث شده خودروسازی ایران از تولید رقابتی فاصله بگیرد. مشکل نبود ساختار مالی و مدیریتی بهینه و حمایت‌های نسبی از صنعت خودرو موجب شده هزینه‌های بسیاری به خودروسازان تحمیل شود.از آنجا که ریشه تمام این مشکلات در ساختار دولتی صنعت خودرو کشور نهفته است، بنابراین تا زمانی که دولت در خودروسازی‌ها نفوذ داشته و مالکیت آن را به بخش خصوصی ندهد، ضعف‌های جدی این صنعت همچون نبود بهره‌وری تولید و نیروی انسانی تداوم خواهد داشت و همین عوامل موجب می‌شوند، خودروسازان از تولید رقابتی فاصله بگیرند. در چنین شرایطی خودروسازی ایران نمی‌تواند در یک بازار آزاد برای تولید و فروش خودرو فعالیت کند.
هرچند یکی از مزیت‌های صنعت خودرو ایران در شرایط کنونی، امضای قرارداد با خودروسازان خارجی عنوان می‌شود اما کارشناسان تاکید دارند، لازمه شکل‌گیری یک بازار رقابتی و به‌دنبال آن آزادسازی قیمت، فراهم شدن برخی پیش‌شرط‌ها همچون کاهش تعرفه واردات و شکل‌گیری رقابت واقعی با میهمانان خارجی در بازار ایران است. در این مورد، بهاره عریانی پژوهشگر صنعت خودرو در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با بیان اینکه سیاست آزادسازی قیمت در صنعت خودرو باید از مدت‌ها پیش اعمال می‌شد، می‌گوید: البته نباید از یاد برد که این سیاست نیازمند برخی پیش شرط‌ها از جمله کاهش تعرفه واردات و کم‌رنگ شدن حمایت‌های دولتی از صنعت خودرو کشور است.
عریانی معتقد است: در حال حاضر امکان رقابت میان خودروهای تولید داخل و خارج وجود نداشته و بنابراین آزادسازی قیمت معنایی ندارد. وی تاکید می‌کند: در اولین قدم باید سایه سنگین دولت به‌تدریج، از این صنعت حذف شود و بعد از آن سیاست‌های غلط تعرفه‌ای که صنعت خودرو را فلج کرده بازنگری و در صورت امکان به‌صورت تدریجی حذف شوند. به گفته وی، در عین حال باید در حد امکان تسهیلات و امکانات لازم برای ارتقای کیفیت در اختیار خودروسازان قرار بگیرد.این پژوهشگر صنعت خودرو معتقد است: پس از انجام این اقدامات، آزادسازی قیمت خودرو موجب تغییر ساختار بازار می‌شود؛ در سایه این اقدامات است که خودروسازان کشور می‌توانند در فضایی کاملا رقابتی و تنها با توجه به کیفیت محصولات خود فعالیت کرده و سود کسب کنند.عریانی رقابتی شدن بازار خودرو را اصلی اساسی در قیمت‌گذاری خودرو می‌داند و می‌گوید: یکی از وظایف اصلی شورای رقابت، شکل دادن به چنین فضایی است نه اینکه تنها با قیمت‌گذاری تلاش کند، بحث قیمت در بازار خودرو کشور را کنترل کند.