در شرایطی که قطعه‌سازان کشور همواره نسبت به رفتار خودروسازان گله‌مندند و از عقب افتادن پرداخت مطالبات خود شکایت دارند، گزارش تحقیق و تفحص مجلس شورای اسلامی نشان می‌دهد برخی قطعه‌سازان خاص، شرایط انحصار را در زنجیره تامین صنعت خودرو فراهم آورده‌اند.
بنابر تحقیقاتی که بهارستانی‌ها در قالب تحقیق و تفحص از صنعت خودرو کشور انجام داده‌اند، شرکت‌های «کروز»، «عظام» و «صنایع سندان ایرانیان»، به‌تنهایی تامین‌کننده بیش از 30 درصد سیستم‌ها و قطعات محصولات پرتیراژ ایران خودرو به حساب می‌آیند و این شرکت‌ها عمدتا تامین‌کننده انحصاری قطعات و سیستم‌های موردنظر هستند.
بر این اساس، سه شرکت مذکور، انحصار تامین نزدیک به دو هزار و 300 قطعه و مجموعه را در دست دارند و با این حساب، خودروسازان نمی‌توانند قطعات موردنیاز خود را از منابع دیگری تامین کنند.
آن‌طور که در گزارش تحقیق و تفحص مجلسی‌ها آمده است، انحصاری بودن برخی قطعات، نه تنها بروز مشکلات کیفی را به همراه داشته؛ بلکه خدمات پس از فروش را نیز تحت‌تاثیر قرار داده است. منظور نمایندگان مجلس از «بروز مشکلات کیفی» این است که چون برخی قطعات به اصطلاح «تک‌سورس» بوده و به‌صورت انحصاری تامین شده‌اند، حتی اگر فاقد کیفیت مناسبی هم بوده‌اند، خودروسازان چاره‌ای جز استفاده از آنها نداشته و از همین رو گاهي قطعات حتی معیوب و دارای نقص، روی خودروها سوار شده است.
از طرفی چون همواره اولویت خودروسازان در تامین قطعات، «تولید» بوده، گاهی از پس انحصاری بودن برخی قطعات، خدمات پس فروش نیز تحت‌تاثیر قرار گرفته است، تا جایی که مشتریان مجبور شده‌اند مدت‌ها برای تامین قطعه موردنظر خود انتظار بکشند. به‌عبارت بهتر، به دلیل وجود انحصار در زنجیره تامین، نمی‌توانسته‌اند برخی از قطعات موردنیاز در شبکه خدمات پس از فروش خود را از منابعی دیگر تامین کنند و ضربه اصلی از این ماجرا را مشتریان خورده‌اند.
در واقع چون تامین قطعات موردنیاز خودروسازان به شرکت‌هایی خاص تعلق داشته، آنها (خودروسازان) نتوانسته‌اند در حوزه تامین، تعادل را میان خطوط تولید و خدمات پس از فروش خود برقرار کنند و همواره اولویت را به تولید داده‌اند و از همین رو مشتریان در تهیه لوازم یدکی خودروهایشان به مشکل و دردسر خورده‌اند.
از همین رو است که نمایندگان مجلس، تک‌سورس(تك منبع) بودن قطعات را به چالش کشیده و این موضوع را با نگاهی منفی در گزارش تحقیق و تفحص خود گنجانده‌اند. هرچند برخی قطعه‌سازان و فعالان صنعت خودرو معتقدند تک سورس بودن تامین قطعات، اتفاق مثبتی محسوب میشود و در دنیا تولید و تامین بسیاری از قطعات در انحصار برخی شرکت‌های معتبر قرار دارد، اما حرف نمایندگان مجلس این است که انحصار موجود در زنجیره تامین خودروسازان ایرانی، کاهش کیفیت قطعات، افت خدمات پس از فروش و حتی توقف خطوط تولید در پی داشته است. مثلا در یکی از این موارد و با استناد به گزارش نماینده سازمان بازرسی کل کشور و بر اساس گزارش‌های دریافتی از شرکت ایران خودرو، عدم تامین قطعات موردنیاز توسط شرکت «کروز» از تاریخ هفدهم فروردین‌ماه سال 92 تا نوزدهم آبان‌ماه همین سال، سبب شده تا خط تولید ایران خودرویی‌ها به مدت 26 روز متوقف شود. از پس این توقف 26 روزه، ایران خودرویی‌ها کاهش تولیدی 18 هزار و 985 دستگاهی را متحمل شده‌اند، آن هم در روزهایی که به دلیل مشکلات مالی و تشدید تحریم‌ها، به‌شدت با بحران تولید درگیر بودند.
نمایندگان مجلس در ادامه به انحرافات رخ داده در تامین قطعات توسط خودروسازان نیز صحبت به میان آورده و در یکی از موارد رخ داده، به ماجرای خرید مخازن سی ان جی از شرکتی به نام «آ.ص.ک» توسط ایران خودرو اشاره کرده‌اند. بر این اساس، ایران خودرویی‌ها مخازن سی ان جی را با قیمتی حدود 20 میلیارد تومان بیش از دیگر تامین‌کنندگان، از شرکت «آ.ص.ک» خریداری کرده‌اند و مشخص نیست دلیل این کار چه بوده است.
خودکفایی خودروسازان شعار بود؟
اما موضوع دیگری که نمایندگان مجلس شورای اسلامی در بررسی زنجیره تامین خودروسازان به آن پرداخته‌اند، به عدم مدیریت صحیح در این زنجیره مربوط میشود و این موضوع در نهایت به افزایش قیمت تمام شده خودروها و همچنین کاهش انگیزه بابت ساخت داخل قطعات انجامیده است.
بنابر گزارش موجود، «تامین قطعات از طریق شبکه‌های شرکتی تو در تو و پیچیده که به نحو ماهرانه‌ای به هم تنیده شده‌اند، افزایش شدید قیمت قطعات را به همراه داشته و به‌طور طبیعی قیمت تمام شده خودروهای تولیدی را به‌صورت فزاینده افزایش داده است.»
به‌عبارت بهتر، نمایندگان در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده‌اند که یکی از دلایل افزایش قیمت خودروهای داخلی، تامین قطعات از طریق شرکت‌های درهم‌تنیده قطعه‌سازی است و حال اینکه چرا خودروسازان تن به این ماجرا داده و چه کسانی «شرکت‌های قطعه‌سازی در هم تنیده» را ایجاد کرده و مدیریت میکنند، فعلا پرسشی است بی‌پاسخ.
در جای دیگری از گزارش تحقیق و تفحص مجلسی‌ها، اما به بررسی روند داخلی سازی قطعات پرداخته شده است، روندی که به گفته اهالی بهارستان، ضعیف بوده و از انگیزه پایین خودروسازان برای ساخت داخل کردن قطعات حکایت دارد.
بر این اساس، انگیزه تولید قطعات در داخل کشور به‌شدت کاهش یافته و در عوض، گرایش به واردات قطعات بی‌کیفیت از خارج از کشور توسط «قطعه‌ساز نماها» افزایش را به خود می‌بیند. نکته عجیب‌تر اینکه «واردات قطعات بی‌کیفیت چینی با برچسب ایرانی» نیز رشد کرده و این موضوع سبب شده خودروسازی ایران بیش از گذشته به واردات قطعات خودرو وابسته شود.
هرچند خودروسازان همواره طی سال‌های اخیر از رشد داخلی سازی قطعات و کاهش وابستگی به خارج صحبت به میان آورده‌اند، اما تحقیقات نمایندگان مجلس نشان می‌دهد این ادعای خودروسازان چندان پذیرفتنی نیست، چه آنکه آنها (خودروسازان) به جای تسریع روند داخلی‌سازی، گاهی خود نیز اقدام به واردات قطعه کرده‌اند.
در یکی از این موارد، مشخص شده که طی سال 92، هر دستگاه پراید (بدون کیسه هوا و با موتور یورو 2) یک هزار و 600 دلار ارزبری داشته و همچنین تولید هر دستگاه تیبا نیز در همین سال، دو هزار دلار ارز از مملکت خارج کرده است. ارزبری پراید و تیبا در شرایطی است که اولی سال‌ها است در ایران به تولید می‌رسد و از آن به‌عنوان محصولی داخلی یاد میشود و دومی نیز نام خودرو ملی را با خود همراه دارد.
از همین رونمایندگان مجلس تاکید کرده‌اند که ارزبری خودروهایی مانند پراید و تیبا، با ادعای خودکفایی خودروسازان در تامین قطعات، در تعارض است.