زمانی وجود تجهیزات رفاهی برای خودروها منحصر به گروه خاصی بود و به خاطر گرانقیمت بودن آنها مشتریان خاصی نیز جذ‌بشان می‌شدند، اما امروزه این تجهیزات فراگیر شده و اغلب محصولات تولیدی شرکت‌های خودروساز با طیف وسیعی از آنها به مشتریان عرضه میشود.
یکی از مهم‌ترین تجهیزات رفاهی که جنبه عمومی پیدا کرده کولر و سیستم تهویه مطبوع است که همزمان با تغییرات اقلیمی جدید و گرم‌تر شدن زمین، نیاز به آن در سال‌های اخیر بیش از پیش حس میشود.
با این حال همه رانندگان از این ابزار رفاهی در زمان مناسب بهره نمی‌برند. این روزها بسیاری از رانندگان حرفه‌ای را می‌بینیم که همچنان درگیر باورهای غلط گذشته هستند و با توجیه‌های نه‌چندان علمی و استفاده نکردن از نعمت کولر خودرو، تحمل گرما را به جان می‌خرند. در ادامه با نحوه کار، روش‌های نگهداری و راه‌های استفاده صحیح از کولر خودرو آشنا خواهیم شد.
اجزای تشکیل‌دهنده کولر خودرو
کمپرسور: کمپرسور، دستگاه حرکت‌دهنده گاز مبرد در کولر اتومبیل است. این قطعه حساس با گرداندن گاز در اجزای سیستم در واقع شبیه به قلب مجموعه عمل می‌کند. کمپرسور گاز مبرد را از اواپراتور به داخل کندانسور و سپس به کپسول خشک‌کننده و مجدد به داخل اواپراتور به حرکت درمی‌آورد. کمپرسورهایی که در سیستم‌های کولر اتومبیل به کار برده می‌شوند، باید خواصی از قبیل وزن و حجم متناسب با قدرت موتور داشته باشند تا هنگام نصب براحتی در محل مورد نظر جاگذاری شوند و بار اضافی بر موتور اتومبیل تحمیل نکنند.
کندانسور: کندانسور یکی از اجزایی است که وظیفه تبادل حرارت را به عهده دارد. کندانسور گرمای جذب شده توسط اواپراتور از گاز مبرد داخل سیستم را به هوای محیط خارج از کابین اتومبیل انتقال می‌دهد.
کپسول خشک‌کننده: کپسول خشک‌کننده به عنوان منبع ذخیره گاز مبرد و جاذب رطوبت گاز عمل می‌کند. معمولا این کپسول دارای یک سوئیچ ایمنی است تا در مواقعی که فشار گاز از حد تعریف شده کمتری بیشتر شود، به طور خودکار جریان برق کمپرسور را قطع کند. روی این کپسول دریچه‌ای شیشه‌ای برای رؤیت گاز وجود دارد.
اواپراتور: یکی دیگر از قطعات اصلی سیستم کولر اتومبیل اواپراتور است. اواپراتور مجموعه‌ای از قطعات است که وظیفه کاهش گرمای هوای کابین خودرو را برعهده دارد. یکی دیگر از وظایف مهم این قطعه، جذب رطوبت از هوای داخل کابین است. جریان سریع هوای ایجاد شده توسط فن الکتریکی با عبور از سطح کویل اواپراتور، سرمای ایجاد شده توسط کویل را از طریق کانال‌ها و دریچه‌های هدایت هوا به داخل کابین اتومبیل انتقال می‌دهد. عمل ایجاد سرما توسط کویل اواپراتور باعث تقطیر رطوبت هوای داخل کابین شده و قطرات آب ایجاد شده از طریق لوله مخصوصی به خارج از کابین اتومبیل منتقل میشود. سیستم کولر اتومبیل دارای دو سوئیچ کنترلی است که یکی از آنها زمانی که فشار گاز کم یا زیاد باشد، کمپرسور را از مدار خارج کرده و دیگری از ایجاد یخ در داخل محفظه اواپراتور جلوگیری می‌کند. کارکرد نامناسب هریک از این دو سوئیچ، می‌تواند باعث از کار افتادن کل سیستم شود.
مجموعه لوله و شیلنگ: شیلنگ‌ها در سیستم تهویه مطبوع خودرو وظیفه ایجاد ارتباط بین اجزای مختلف سیستم را بر عهده دارند. این شیلنگ‌ها به دلیل شرایط کاری خاص باید از استانداردهای خاصی برخوردار باشند.
کلید A/C: این قطعه در سیستم کولر خودرو وظیفه خاموش و روشن کردن کولر را بر عهده دارد که با شکل‌های متفاوت در خودروهای مختلف وجود دارد. معمولا یک لامپ ال‌ای‌دی وظیفه نمایش حالت روشن یا خاموش این سوئیچ را عهده‌دار است. لازم به ذکر است در بعضی خودروهای روز دنیا، این قطعه حذف شده و سیستم تهویه همراه با روشن کردن خودرو به حالت فعال در می‌آید و فقط دما باید تنظیم شود.
فن کولر: وقتی فن الکتریکی مورد استفاده قرار می‌گیرد، می‌توان آن را روی کندانسور یا روی رادیاتور نصب کرد. اگر فن کندانسور جلوتر از رادیاتور ماشین نصب شده باشد، در این حالت فن به گونه‌ای نصب میشود که هوا را از بیرون مکیده و روی سطح کندانسور میدمد (وضعیت رانشی). در صورتی که فن کندانسور در پشت کندانسور و در مقابل موتور نصب شود، هوا را از روی سطح کندانسور مکیده و به سمت موتور میدمد.
شیر انبساط: این وسیله تعیین‌کننده میزان صحیح گاز واردشونده از کندانسور به داخل اواپراتور از طریق یک فیلتر است. همچنین این قطعه فشار مبرد را به طور ناگهانی کاهش می‌دهد. هنگامی که کمپرسور شروع به کار می‌کند، شیر انبساط باز شده و مبرد مایع با عبور از صافی مربوط به ورودی مایع پرفشار به گاز پرفشار تبدیل میشود. زمانی که اواپراتور میزان بیشتری مبرد نیاز داشته باشد، شیر انبساط اجازه می‌دهد تا مبرد کم فشار مورد نیاز به داخل کویل اواپراتور وارد شود. شیر انبساط، برقرارکننده تعادل میان بار گرم و خنک‌کنندگی بهینه اواپراتور است.
رابطه مصرف سوخت با روشن کردن کولر
سامانه تهویه مطبوع خودروها با یک تسمه به کمپرسور موتور متصل میشود که هنگام استفاده از کولر، همزمان با افزایش فشار بیشتر به موتور مصرف سوخت نیز بیشتر میشود. براساس نتایج به دست آمده از سوی کارشناسان خودروساز به طور متوسط چهار تا پنج اسب بخار از قدرت موتور برای راهاندازی و فعالیت سیستم تهویه مطبوع اختصاص پیدا می‌کند. به همین دلیل است که به طور محسوسی شاهد تنبل شدن موتور در حالت کولر روشن خواهیم بود. میزان افزایش مصرف سوخت نیز در این حالت به طور متوسط دو لیتر در هر صد کیلومتر بیشتر میشود.
راهکارهایی برای استفاده بهینه از کولر خودرو
در ابتدای فصل گرما از سالم بودن کولر خودرو و کافی بودن فشار گاز آن مطمئن شوید. کولر خودرو فضایی مناسب برای رشد باکتری‌ها و قارچ‌هاست. بنابراین تمیز یا تعویض کردن فیلترهای تصفیه هوای سیستم تهویه، برای کاهش ابتلا به مشکلات ریوی و پوستی و همچنین برای بهره‌گیری بیشتر از سرمای کولر، ضروری است. استفاده از کولر در فضای داخلی خودرو میزان قارچ‌ها و آلودگی‌های هوا را تا 80 درصد کاهش می‌دهد.
تا آنجا که ممکن است خودروی خود را زیر آفتاب شدید پارک نکنید. اگر مجبور شدید، موقع بازگشت ابتدا چند دقیقه‌ای شیشه‌ها را پایین بکشید و دستگاه تهویه را بدون روشن کردن کولر روشن کنید. حتی بهتر است کمی حرکت کنید تا هوا عوض شود و گرمای داخل خودرو کمی متعادل شود. در این صورت وقتی کولر را روشن کنید فشار کمتری به آن وارد خواهد شد.
وقتی کولر مشغول کار است ـ بخصوص در خودروهای کمتر از شش سیلندر ـ قدری از توان خودرو کاسته خواهد شد. در این شرایط از حرکت با سرعت بالا، بویژه در مسیرهای طولانی بپرهیزید و بی‌جهت پدال گاز را فشار ندهید. در غیر این صورت نه‌تنها به موتور خودرو فشار بیشتری وارد میکنید، بلکه مصرف سوخت را هم افزایش می‌دهید.
هنگام رانندگی در ترافیک شدید یا سربالایی‌هایی با شیب تند بهتر است کولر را چند دقیقه‌ای خاموش کنید یا از درجات کمتر آن استفاده کنید زیرا در این شرایط موتور خودرو معمولا بیشتر تحت فشار است.
هنگام فعالیت کولر، حرکت با پنجره‌های باز توصیه نمی‌شود. بسته بودن پنجره‌ها فشار کمتری به کولر وارد می‌کند و موجب کاهش چشمگیر مصرف سوخت میشود؛ ضمن آن که هوای خنک داخل خودرو در صورت باز بودن حتی یک پنجره به آسانی و بسرعت از دست می‌رود.
روش‌های نگهداری سیستم کولر
شیشه‌ای که در قسمت بالای کپسول ذخیره و خشک‌کننده گاز تعبیه شده، برای مشاهده عبور گاز در مدار گاز سیستم است. هنگامی که گاز مایع در مدار به اندازه کافی وجود داشته باشد، عبور مایع سفید رنگ پرفشار به همراه حباب‌های فراوان از زیر شیشه به چشم می‌خورد. اگر فقط حباب‌ها را به همراه کف کم فشار می‌بینید، گاز مایع در سیستم به‌اندازه کافی وجود ندارد و اگر حباب و مایع سفید رنگ در مدار مشاهده نمی‌شود، سیستم کولر شما بدون گاز است.
سیستم کولر را بدون گاز یا با گاز کم روشن نکنید. در صورت رعایت نکردن این موضوع به کمپرسور کولر آسیب خواهد رسید.
هنگام شارژ گاز، مطمئن شوید گاز داخل سیستم کولر شما با گاز دیگری به اشتباه مخلوط نشده باشد و همواره از گازی که با سیستم کولر اتومبیل شما سازگار است استفاده شود.
مطمئن شوید لوله فاضلاب اواپراتور مسدود نشده باشد. در این صورت آب جذب شده توسط اواپراتور به داخل اتاق اتومبیل نشت می‌کند.
دقت کنید هنگام استارت زدن، سیستم کولر اتومبیل در حالت خاموش باشد. قبل از روشن کردن سیستم، بهتر است اجازه دهید موتور اتومبیل کمی گرم شود.
سیستم کولر اتومبیل را در سرعت و دور موتور بالا روشن نکنید. بهترین زمان برای راهاندازی سیستم، قبل از حرکت یا در سرعت بسیار پایین است. البته خاموش کردن سیستم سرمایش در هر سرعتی بلامانع است و خطری به همراه نخواهد داشت.
انواع گازهای موجود برای کولر خودرو
اولین گازی که برای کولر خودروها به کار گرفته شد آر 11 (R11) بود. در آن سال‌ها انواع محدودی از خودروها به کولر مجهز بودند و به همین دلیل این گاز نتوانست به صورت عمومی و همه‌گیر مورد استفاده قرار بگیرد. نسل بعدی که جایگزین آر 11 شد آر 12 نام گرفت و تا سال 1371/ 1992 برای تمام محصولات تولید شده به کار گرفته شد. این گاز به دلیل داشتن خواص مطلوب حرارتی و ترمودینامیکی، روی فلزاتی همچون آلومینیوم، مس، آهن، فولاد و... اثر شیمیایی نداشت و براحتی با روغن‌های معدنی قابل استفاده بود. این گاز به دلیل اثر مخربی که بر محیط زیست داشت، پس از مدتی طولانی از چرخه فعالیت خارج شد. پس از آن نوبت به گاز آر134ای (R134a) رسید؛ گازی بی‌خطر با خاصیت جذب و انتقال سریع گرما. این گاز غیرقابل اشتعال و غیرسمی است و پایداری شیمیایی و حرارتی مناسبی در مجاورت سرما از خود نشان می‌دهد. همچنین آر134ای هیچ گونه واکنشی نسبت به لایه ازن ندارد، اما مانند نسل‌های گذشته خود درصورت آزاد شدن در هوا باعث گرمایش زمین میشود که البته میزان آن بسیار کمتر از گذشتگان خود است.